قساوت قلب(3)

اخلاقی

امام على علیه ‏السلام

اَعجَبُ ما فِى الانسانِ قَلبُهُ وَ لَهُ مَوارِدُ مِنَ الحِکمَةِ وَ اَضدادٌ مِن خِلافِها فَاِن سَنَحَ لَهُ الرَّجاءُ اَذَ لَّهُ الطَّمَعُ وَ اِن هاجَ بِهِ الطَّمَعُ اَهلَکَهُ الحِرصُ وَ اِن مَلَکَهُ الیَأسُ قَتَلَهُ السَفُ... فَکُلُّ تَقصیرٍ بِهِ مُضِرٌّ وَ کُلُّ اِفراطٍ بِهِ مُفسِدٌ؛ امام على علیه‏السلام : شگفت‏ترین عضو انسان قلب اوست و قلب مایه هایى از حکمت و ضد حکمت دارد. اگر آرزو به آن دست دهد، طمع خوارش مى گرداند و اگر طمع در آن سر برکشد، حرص نابودش مى‏کند و اگر ناامیدى بر آن مسلّط شود، اندوه، او را مى‏کُشد... هر کوتاهى برایش زیانبار است و هر زیاده‏روى برایش تباهى آفرین.

علل الشرایع،ج1، ص 109، ح 7

عوامل قساوت

قساوت قلب، نیز مانند بسیاری از رفتارهایی که از انسان سر میزند، دارای عواملی است که به برخی اشاره می گردد:

1. جهل و غفلت:

یکی از عوامل بروز قساوت قلب در انسان، جهل و غفلت است. جهل، تصویری نادرست از واقعیت، در برابر انسان ایجاد کرده و مانع نفوذ نور ایمان در قلب می شود؛ و غفلت، او را از جستجوی حقایق منحرف می سازد؛ فلذا دل انسان در مقابل نصیحت، معجزه و دلیل، سخت می گردد؛ چنانچه خداوند در خطاب به پیامبر اسلام می فرماید:

«فَإِنَّکَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى‏ وَ لا تُسْمِعُ الصُّمَّ الدُّعاءَ إِذا وَلَّوْا مُدْبِرِین‏»[10]

«تو نمى‏توانى صداى خود را به گوش مردگان برسانى، و نه سخنت را به گوش کران، هنگامى که روى برگردانند و دور شوند!»

در این آیه کفار، که خود را در پرده ای از جهل و غفلت فرو برده اند و دلهایشان به قدری
سخت شده که از شنیدن حقایق محرومند، مرده و کر نامیده شده اند[11]

2. اعراض از یاد خدا:

از دیگر عوامل سخت شدن قلوب، فراموشی خدا و اعراض از یاد اوست:

«الَّذِینَ کاَنَتْ أَعْیُنهُُمْ فىِ غِطَاءٍ عَن ذِکْرِى وَ کاَنُواْ لَا یَسْتَطِیعُونَ سمَْعًا»[12]

«آن کسان که دیدگانشان از یاد من در حجاب بوده و توان شنیدن نداشته‏اند.»

انسان یا از راه چشم و دیدنِ آیات الهی، به حق می رسد؛ و یا از طریق گوش و شنیدن کلمات حکمت، موعظه، قصص و عبرتها خدا را یاد نموده و به سوی او راه مى‏یابد؛ و لکن کفار چون، راههای رسیدن به حق را در خود نابود کرده و از یاد او غفلت ورزیدند، دلهایشان سخت شده و در برابر حق نفوذ ناپذیر گردید(13)خداوند به شدت، اینها را مورد سرزنش قرار داده و می فرماید: واى بر آنها که قلبهاى سخت و نفوذناپذیرى دارند و ذکر خدا در آنها اثر نمى‏گذارد:

«فَوَیْلٌ لِلْقاسِیَةِ قُلُوبُهُمْ مِنْ ذِکْرِ اللَّهِ»[14]

3. گناه:

گناه، نشانه ی غفلت از خداوند است که، موجب سیاهى دل و ضعف ایمان شده و در صورت استمرار، بر دلها مُهر قساوت زده می شود:[15]

«أَوَ لَمْ یَهْدِ لِلَّذینَ یَرِثُونَ الْأَرْض‏ مِن بَعدِ أهلِهَا أَنْ لَوْ نَشاءُ أَصَبْناهُمْ بِذُنُوبِهِمْ وَ نَطْبَعُ عَلى‏ قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَسْمَعُون‏»[16]

«آیا کسانى که وارث روى زمین بعد از صاحبان آن مى‏شوند، عبرت نمى‏گیرند که اگر بخواهیم، آنها را نیز به گناهانشان هلاک مى‏کنیم، و بر دلهایشان مهر مى‏نهیم تا (صداى حق را) نشنوند؟!»

طبع قلب، به معنى بسته شدن است که موجب محدود شدن از جهت دید و درک حقایق و أنوار ملکوتی خواهد بود و این چیزی جز، قساوت قلب نیست.[17]

4. لجاجت:

انسان از روی لجاجت، چشم خود را در برابر نشانه های الهی بسته و بر جهل خود پافشاری میکند:

«ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ...»[18]

«سپس دلهاى شما بعد از این واقعه سخت شد؛

همچون سنگ، یا سخت‏تر!...»

قساوت در آیه ی شریفه، اشاره به لجاجت های قوم بنى اسرائیل در جریان ذبح گاوی بود که، خدای متعال جهت روشن شدن حقیقت امر در قتل شخصی از بنى اسرائیل، دستور داده بود.[19]

این آیات بیانگر اوضاعی است که آن قوم بعد از دیدن معجزات الهی، به جای تقویت ایمان، از روی لجاجت به آنها بی توجهی کرده تا آنجا که خداوند سختی دلهای آنها را، به سنگ تشبیه نموده است.[20]

**********************************************************************

[10]. روم/52.
[11]. طیب، سید عبد الحسین؛ أطیب البیان فی تفسیر القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش، چاپ دوم، ج‏10، ص 404.

[12]. کهف/101. {13} .طباطبائی (علامه)، سیّد محمدحسین؛ تفسیر المیزان، قم، دفترانتشارت اسلامی جامعۀ مدرسین، 1417ق ، چاپ پنجم، ج‏13، ص 367.

[14]. زمر/22.

{15} أطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج‏11، ص: 157 {16} أعراف/100

{17} تفسیر روشن، ج‏9، ص 77.